Voorwoord bij
Biodivers boeren – Jan Willem Erisman en Rosemarie Slobbe
We moeten het met elkaar hebben over de landbouw van morgen. En over het landschap van morgen. De hedendaagse landbouw is een direct gevolg van de ‘nooit meer honger’-doctrine, die opgeld deed na de Tweede Wereldoorlog en het richtsnoer vormde voor de vormgeving van de moderne landbouw. Met sleutelwoorden als schaalvergroting, efficiëntieverhoging en wereldhandel. Daarmee is de landbouw van vandaag een maatschappelijk fenomeen, het gevolg van politieke en bestuurlijke keuzes van de afgelopen decennia. Boeren zijn daarvan de uitvoerders, niets meer, niets minder. Dat laat onverlet dat veranderingen in de landbouw onvermijdelijk zijn.
Maar het wordt inmiddels overduidelijk dat het huidige landbouwsysteem een doodlopende weg is. Dat laat niet alleen de stikstofcrisis zien, dat blijkt ook uit de verontrustende cijfers over de bodemdegradatie, de toenemende klimaatschade en uit de sterke afname van de biodiversiteit, denk aan de bijensterfte. We moeten als BV Nederland naar een duurzamere vorm van landgebruik, met een sleutelrol voor de landbouw.
Maar het vraagstuk is omvattender. Het gaat niet alleen over landbouw, het gaat over ons landschap als geheel. De hamvraag is hoe we, zeker ook gezien alle andere ruimtelijke aanspraken die op het landelijk gebied afkomen, zoals de klimaatverandering en het energievraagstuk, duurzaam gebruik kunnen blijven maken van dat landschap. Hoe we kunnen zorgen dat allerlei functies, waaronder voedselproductie en natuur, daar een plek in krijgen. Dat is een complex vraagstuk, dat vraagt om visie, meer bewustwording bij consumenten, vergroening van het onderwijs, maar zeker ook om samenwerking tussen alle betrokkenen. Dat kan alleen als we dat doen via een gebiedsgerichte aanpak waarbij we alle betrokken sectoren meenemen en vanuit een breed perspectief naar een gebied durven te kijken.
Dit boek kan een bijdrage leveren aan de transitie die nodig is. Het inspireert om meer aandacht te hebben voor de natuurlijke en ecologische processen in de landbouw en hoe die bijdragen aan een mooi landschap, maar toont ook begrip waarom dat lastig is. Het maakt dit boek een bron van inspiratie voor boeren, onderwijs, beleidsmedewerkers, politici, adviseurs en geïnteresseerde consumenten.
Alex Datema en Hank Bartelink
resp. Voorzitter BoerenNatuur en Directeur LandschappenNL
Ten geleide
Met dit boek willen we je inspireren anders naar de mogelijkheden in de voedselproductie te kijken dan we de afgelopen decennia hebben gedaan. Met ‘anders’ bedoelen we een vorm van landbouw waarin de boer het positieve van de natuur ervaart en de biodiversiteit benut of zelfs stimuleert voor het produceren van voedsel, mét een goed verdienmodel en een bijdrage aan de gezondheid van de mens. Dat vergt een omslag in denken en doen, niet alleen voor de boeren, maar voor ons allemaal – burger, consument, overheid en agribusiness. En niet in de laatste plaats voor het onderwijs, waar de boeren en erfbetreders van de toekomst opgeleid worden.
Er gebeurt al veel in deze richting en er is inmiddels veel onderzoek en praktijkervaring voorhanden van boeren die het pad van natuurinclusieve (kringloop)landbouw hebben ingeslagen. Kijk alleen al naar al het onderzoek dat het Louis Bolk Instituut heeft gedaan de afgelopen jaren. Biodivers boeren is daar een neerslag van. De rode draad is het belang van biodiversiteit voor de landbouw, hoe biodiversiteit functioneel kan zijn. De processen en maatregelen die we beschrijven gaan daarom allemaal over het benutten en versterken van biodiversiteit. Want daar ligt de toekomst van de landbouw. We geven ruim aandacht aan de taken die de regio, de overheid en de consument wachten, en de prioriteiten die daar gesteld moeten worden
Het is onze bedoeling dat Biodivers boeren uitnodigt tot concrete stappen. Ondanks de vele praktische maatregelen is dit boek geen handboek en het is zeker niet compleet – er is nog zoveel meer mogelijk. Bij het schrijven van dit boek hebben we gekozen voor een toegankelijk en goed leesbaar verhaal – weliswaar geheel gebaseerd op onderzoek en feiten, maar deze zijn niet continu verantwoord in de tekst. Wel zijn alle bronnen in de bibliografie opgenomen.
Wij zijn dank verschuldigd aan het Louis Bolk Instituut, dat al zijn kennis, teksten en materiaal uit brochures en projecten beschikbaar heeft gesteld. In dat kader gaat onze expliciete dank uit naar Nick van Eekeren, Boki Luske, Chris Koopmans, Jan-Paul Wagenaar, Leen Janmaat, Marleen Zanen, Jan de Wit, Monique Bestman, Bart Timmermans, Udo Prins, Sjef Staps, Kees van Veluw, allen onderzoekers van het Louis Bolk Instituut; veel teksten zijn van hun hand. Ook veel dank aan WUR-collega’s Anne van Doorn, Willemien Geertsema en Nico Polman, medeauteurs van het rapport Maatregelen Natuurinclusieve landbouw uit 2017, waar in dit boek ook uit geput is. Ook dank aan Jan Bokhorst, voor zijn directe en collegiale toelevering van bodemfoto’s en teksten.
Daarnaast heeft een groot aantal personen meegewerkt, meegelezen en beeldmateriaal ter beschikking gesteld. Zonder al deze inbreng zou dit boek niet gerealiseerd zijn in de vorm die nu voor ons ligt. Bijzonder veel dank aan Heleen, de uitgever, voor haar geduld en onvermoeibare inzet om samen met ons dit boek te realiseren. Ook willen we de vele fotografen en organisaties bedanken die hun medewerking hebben verleend. Ten eerste ecoloog en fotograaf Edo van Uchelen, die de meeste foto’s in dit boek maakte en daarnaast alle anderen: Wim Ahne, Bas Dekker, Isabelle Boon, Wankja Ferguson, John Nijssen, Henk Wallays, Jaap Molenaar en Harold van der Meer, we zijn eenieder zeer erkentelijk. Ook willen we Jeroen Onrust, Felixx/WNF, de Bijenstichting, PBL, CLO, Stichting van Akker naar Bos en Stichting Het Brabants Landschap hartelijk bedanken voor de statistische informatie en het beschikbaar stellen van figuren.
De volgende personen hebben meegelezen en commentaar geleverd op verschillende hoofdstukken – hartelijk dank, Nick van Eekeren, Peter Keizer en Chris Koopmans van het Louis Bolk Instituut. Daarnaast zijn we blij met de commentaren van Albert Formsma, Cees Meijles, Jelle Seerp Jukema, Jaring Brunia, Welmoed Deinum en Amarins de Haan, allen boeren uit de praktijk.
Wij hebben dit boek kunnen schrijven mede dankzij de financiële steun van een aantal instanties. Hierdoor hebben wij tijd kunnen reserveren om te schrijven en hebben we veel beeld kunnen verzamelen. Onze dank hiervoor gaat uit naar het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, het Wereld Natuur Fonds, de provincie Friesland, het Clusius College en KennisCentrum Natuur & Leefomgeving, het Louis Bolk Instituut en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Het moge duidelijk zijn dat deze steun zonder enige redactionele inmenging is geweest.
Wij hopen van harte dat dit boek leidt tot directe stappen, die nu al gezet kunnen worden. Tevens dat het inspireert tot een frisse blik op de alternatieven die er zijn, tot opbouwende discussies, tot het besef dat we een nieuw landbouwmodel maatschappijbreed moeten dragen, en tot vernieuwend onderwijs en beleid daartoe. Met Biodivers boeren als nieuwe leidraad komen we uit waar we willen zijn: bij een duurzaam landbouw- en voedselsysteem dat ons en zichzelf voedt.
Jan Willem Erisman en Rosemarie Slobbe
Oktober 2019